Naturopplevingar
i fjellet. 2-8/9-2013.
Den
første veka i september skulle B2 friluftsliv klassen på høgfjellstur nord for
Leikanger. Turen var veilederstyrt i tre dager og studentstyrt i fire dager. På førehand
var klassen delt i grupper og me planla kor ein skulle gå vidare på eigen ferden
vår. Denne turen bevegde me oss frå subalpine området heilt opp til høgfjellet.
I desse områda fant me ulike plantearter og geologiske landskapsformer som dette
innlegget kjem til å innehalde.
Lauving
Det er lang tradisjon i Norge med lauving. Lauving er å sanke treblader
som vinterfõr til husdyr. Det å bruke lauv som fõr kan ein på Grinde –
Engjasete gard datere til 2400 f.Kr (Regjeringen, 2009). Ein ser ofte restene av lauving rundt
om i landet. Styvingstrea står som regel tilknytta vegar, steingarder, steinrøyser
og bekker (Regjeringen, 2009). Lauvinga formar treet på ein spesiell
måte. Det kan ein sjå etter når ein reiser rundt eller er på tur i norge, sjå
bilete under. Alt av blader til tresorter er i Norge brukt til fõr som selje, osp
og ask, men det er mest utbreide å bruke bjørk, asp og alm (Austad & Haltvik, 2007 ; Regjeringen, 2009). Lauving bidrar til ein stor
variasjon i vegitasjon. «Sårbare
beitemarkssoppar, sjeldan vedbuande soppar og interesserte artssamfunn av lav
og mose held til på styvingstrea i området» (Regjeringen, 2009). Garden på
Grinde har haldt på denne tradisjonen med lauving og regjeringa har utpekt
Grinde – Engjasete som kulturlandskap (Regjeringen, 2009).
Lauvsanking
forma træra på Grinde gard i
Leikanger i Sogn og Fjordane. Foto: Leif
Hauge.
 |
Lauvsanking
forma træra på Grinde gard i
Leikanger i Sogn og Fjordane. Foto: Leif
Hauge.
|
Bjørkeskogen
Det er to typer bjørkeskog fjellbjørkeskog og høgstaudeskogbjørkeskog (Kristoffersen,
2007).
Plantesamfunnet i fjellbjørkeskogen varierer ut i frå kor den er. Det som dominerar er lavtyper, men ein finn
også for eksempel fjellkrekling, tyttebær og dvergbjørk. I områder med mykje
fuktigheit vil ein i fjellbjørkeskogen finne mose i staden for lav og vil finne
arter som blåbær, marimjeler, gullris og skogstjerna (Kristoffersen,
2007).
Høgstaudebjørkeskogen er ofte områder som har kalkrik jordsmonn og god
tilgang på rennande grunnvatn. I desse områda er det ofte forskjellige viearter
som ullvier, grønnvier og sølvvier. Sølvvier kjem eg tilbake til seinare. I
same området er det vanleg med urter som for eksempel geitrams og mjødurt (Kristoffersen, 2007).
Fjellbjørkeskogen er som eit belte mellom barskogen og skoggrensa. Bjørk er brukt til brensel og til ein rekke
formål da det er lett å bearbeide. I samanheng med bygging av støler brukte ein
never som tak (Store norske leksikon (2005 - 2007), 2012).
Smågreiner vart samla saman og brukt til sopelim. Bjørk er brukt til
ein rekke ting som for eksempel i møbel, verktøy, redskaper, parkett og leiker (Store norske leksikon (2005 - 2007), 2009). Fjellbjørka er
utbreidt i fjellområder i Europa og Nord- og Midt- Asia (Kristoffersen, 2007).
 |
Bjørkeskog. Foto: Jostein Amelie Authen.
|
Følblom.
Følblom er ein gul liten blome som er om lag 5-40 cm høg. Eit av kjenneteikna er at den har
blomsterkorger som smalner nedover stilken (Sundbye, 2012). Den liknar på Fjellsveve,
men Følblomen veks lavare i fjellet og har ikkje hår på seg. Den vekser på
beitemark, enger og i snøleier. Ein finner blomen som regel i heile fjellkjeden.
Den er funnet på 1600 moh i Jotunheimen og 1040 moh i Troms. Den er stort
utbeidt i Europa, Asia og Grønland (Kristoffersen, 2007).
 |
| Følblom. Foto: Morten André Tryti |
Sigdbrudd
På vegen over frå Nyastølen i Stavseta til Nyastølen i Friksdalen såg
me fleire spor i Eitrebotn etter breen. Spora var i form av sigdbrudd.
Sigdbrudd er merker i berget etter breen. Under breen er det laus morenemasser.
Ein kan sjå avtrykk frp breen som presser morenemassane mot berget. Ein
stein frå morenemassane vert pressa så hardt mot berget at den lager eitt
halvmåneforma merke i berget (Trømborg, 2006).
Her er to gode sigdbrudd merker i berget.
 |
Sigdbrudd. Foto: Morten André Tryti.
|
Forvitring
Vidare på eigenferden vår frå Nyastølen til Flya såg me fleire stader resultat
av mekanisk forvitring langs elva. Elva hadde erodert seg nedover i fjellet (Trømborg, 2006). Mest
sannsynleg har det skjedd frostsprening langs elvar som hadde lagd store
sprekker i bergene.
Frostspreng oppstår når vatn kjem ned i sprekker. Dette er fordi vatn
som fryser til is kan utvide seg med 9 %. Det gjer at vatnet fungerar som ei
kile og sprenger vekk små og store deler av berget (Trømborg, 2006).
 |
| Frostspreng. Foto: Morten André Tryti. |
Duskull
Duskull er ein liten plante 20-50cm høg og veks i våte områder som
myrer og snøleier. Den har to eller fleire aks i toppen av stilken. Dette gjer
at ein kan skilje den frå torvull og snøull (Kristoffersen, 2007).
Den er vanleg i alle fjellområder og er utbreidt på den nordlige
halvkula. Den er funnet på 1700 moh. i Jotunheimen og 1115 moh i Troms (Kristoffersen, 2007). I gamle
dager har duskull vert brukt til fattigmannshovudpute (Kinderås,
Steinkjer Kunnskapsportal).
 |
| Duskull. Foto: Morten André Tryti. |
Einer
 |
Einer. Foto: Morten André Tryti
|
Einer er ein av våre mest vanlege bartre. Den finner ein i Norge frå
Lindesnes til Nordkapp. Den veks på den Nordlige halvkula som på Grønland og i
varme California i USA. Einer kan vokse som lav krypande busk eller tre og kan
bli opptil 15 meter (Kristoffersen, 2007). Einer veks i
fjellheimen i tørr skog og på beitemarker. Den er svært tilpasningsdyktig og
tåler ulike jordsmonn så lenge den får nok ljos. Einerbæret brukar lang tid å
bli modne. Det første året er det grønt og når den er moden på andre året er
det gråblått (Kristoffersen, 2007).
Einer har blitt brukt til så mangt opp i gjennom åra. Den er blit brukt
til sledemeier og hesjestaurer (Kristoffersen, 2007). Innanfor
folkemedisin brukte ein einer mot sjukdommer som mot mageverk og tannverk. Vart
ein bitt av orm var einerbark bra mot det. I dag vert einer bruk til smakstilsetning
i alkoholdige drikker som gin og ølbrygging. I matlaging passar einebær bra til
sauser til vilt og grønnsaker (Sunding, 2013).
Molte
Molteblomsten varierer frå 5-20 cm høg. Bærene vert først raude og når
dei er modne vert dei oransjegule. Moltebæret er det kun hunnblomsten som utviklar. Den veks
i næringsfattige områder som torvmyrer, fuktige skoger og lyngheier. Molte er
haustet på grunn av den gode smaken og den innheld mykje C-vitaminer (Kristoffersen,
2007).
I folkemedisin er den brukt av sjøfolk mot skjørbuk. Molte er å finne i alle
fjellområder i Europa, Grønnland og den nordlige halvkula.
 |
| Molte Foto: Morten André Tryti |
Sølvvier
Sølvvier
er busker som veks i fuktige stader ved bekker, myrer og våte fjellsider (Kristoffersen,
2007).
Ein
vil ofte kunne sjå sølvvier belte tilknytning til høgstaudebjørkeskogen. Det
fins forskjellige ulike viertyper. Sølvvier namnet kjem på grunn av dei
grålodne bladene som er sølvaktige (Kristoffersen, 2007).
Sølvvier finn ein i store deler av fjellområdene og den utbreidt i Nordvest
–Europa (Kristoffersen, 2007). I Norge veks den
heilt ned til kysten og heilt opptil 1900 moh. i Jotunheimn. I Troms veks den
opptil 1340 moh.
 |
| Sølvvier. Foto: Morten André Tryti |
Kartlav
 |
Kartlav. Foto: Morten André Tryti
|
Kartlaven består av grå,
gule eller gule skorpelav som ein finn på stein (Store norske leksikon, 2009). Den har eit utsende som kan minnast om eit kart. Kartlav
veks 1 mm i diameter i året (NILSEN). På denne måten kan
ein bruke kartlav som ein dateringsindikator for stein og steinstrukturer fordi
veksten er jamn, men langsam. Å bruke kartlav som datering kalles
«lichenometri» (NILSEN). Kartlav har ikkje
mange bruksområder, men kartlav med heller kan brukast som dekorasjon innan- og
utandørs (Store norske leksikon, 2009). Kartlav finn ein
over heile Norge frå fjære til høgfjellet som me gjorde på denne turen vår.
Kjelder
Foto: Austad, I. B., &
Haltvik, M. (2007, feb. 1). Informasjonsbase - Kulturlandskap. Henta
okt. 31, 2013 frå Informasjonsbase - Kulturlandskap:
http://www.kulturlandskap.museum.no/sff/museum_res.nsf/0/42FF35644CB610C5C12572D70032F890/$FILE/lauvingsrapport.pdf
Kinderås, K. (u.d.). Natur
og landskap. Biologi. Gress. Henta nov. 19, 2013 frå Steinkjer
Kunnskapsportal:
http://www.steinkjer-kommune.net/eggevandring/byahalla/index.php?art_id=152
Kinderås, K. (u.d.). Steinkjer
Kunnskapsportal. Henta nov. 9, 2013 frå Steinkjer Kommune:
http://www.steinkjer-kommune.net/eggevandring/byahalla/index.php?art_id=152
Kristoffersen, T. (2007). Det
blomstrende fjellet. Bergen: Vigmostad & Bjørke AS.
Leif Hauge. (2009, Juli
22). regjeringen.no. Henta sept. 30, 2013 frå regjeringen.no:
http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/aktuelt/nyheter/2009/juli-09/kulturlandskap-grinde---engjasete-.html?id=570773#
NILSEN, A. J. (u.d.). Berekraftig
utvikling (Oppgåve: Feltoppgåve for Naturfag). Henta nov. 09, 2013 frå
Nasjonal Digital Læringsarena: http://ndla.no/nn/node/62793
Regjeringen, S. I. (2009,
Juli 22). www.regjeringen.no. Henta Sept. 30, 2013 frå Landbruks- og
matdepartementet:
http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/aktuelt/nyheter/2009/juli-09/kulturlandskap-grinde---engjasete-.html?id=570773#
Store norske leksikon (2005
- 2007). (2005-2007a). Store norske leksikon. Henta okt. 31, 2013 frå
Store norske leksikon: http://snl.no/bj%C3%B8rk/bj%C3%B8rkeved
Store norske leksikon (2005
- 2007). (2009, feb. 14). Bjørk: bjørkeved. Henta okt. 31, 2013 frå I
Store norske leksikon: http://snl.no/bj%C3%B8rk/bj%C3%B8rkeved
Store norske leksikon (2005
- 2007). (2012, mars 8). Never: botanikk. Henta okt. 31, 2013 frå
Store norske leksikon: http://snl.no/never/botanikk
Store norske leksikon.
(2009, feb. 9). Kartlav. Henta nov. 9, 2013 frå I Store norske
leksikon: http://snl.no/kartlav
Sundbye, A. (2012, mars.
5). Plantevernleksikonet. Henta okt. 31, 2013 frå
Plantevernleksikonet:
http://leksikon.bioforsk.no/vieworganism.php?organismId=1_1686
Sunding, P. &. (2013,
sept. 25). Einer. I Store norske leksikon. Henta nov. 09, 2013 frå
Store norske leksikon: http://snl.no/einer
Trømborg, D. (2006). Geologi
og landformer i Norge. Oslo: Landbruksforlaget.
